Vũ Trinh là một vị công thần tài danh, làm quan cho các triều Lê, Nguyễn. Cuộc đời, công danh, sự nghiệp của ông được biên chép lại đầy đủ trong bộ sách Đại Nam liệt truyện [1] do Quốc sử quán triều Nguyễn biên soạn.
“Vũ Trinh có tên tự là Duy Chu, biệt hiệu là Lai Sơn, lại có hiệu là Lan Trì Ngư Giả. Ông là người ở Lương Tài, Bắc Ninh. Ông của Vũ Trinh là Vũ Hy Nghi, đỗ Tiến sĩ đời Lê, làm quan đến chức Bồi tụng, Thượng thư bộ Binh. Cha là Vũ Thiều, đỗ Hương cống đời Lê, làm quan đến chức Tham nghị. Vũ Trinh lúc nhỏ thông minh khác thường, ông đọc sách qua một lần là có thể thuộc được. Năm 17 tuổi, ông thi đỗ Hương tiến, được tập ấm của ông nội nên được bổ chức Tri phủ Quốc Oai” [2].
Mộc bản sách Đại Nam chính biên liệt truyện sơ tập, quyển 20, mặt khắc 12 ghi chép về thân thế và sự nghiệp của Vũ Trinh
Nguồn: Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV
Đến khi nhà Lê mất, Vũ Trinh lui về ở ẩn, vừa dạy học vừa thu tập những tư liệu về phong tục, những truyền thuyết trong dân gian sáng tác văn chương. Từ đó, văn học nước Việt ta lại có thêm tác gia lớn Lan Trì Ngư Giả với tác phẩm Lan Trì kiến văn lục.
Năm 1802, sau khi lập ra Triều Nguyễn, vua Gia Long đã xuống chiếu thu phục các cựu thần nhà Lê. Vũ Trinh cùng 9 người khác được triệu đến yết kiến, sau ông được bổ làm quan và giữ chức Thị trung học sĩ. Năm Gia Long thứ 8 (1809), Vũ Trinh được cử làm Chánh sứ, sang nước Thanh mừng thọ. Sau khi về nước, ông được vua giao tham gia cùng với Tổng trấn Bắc thành Nguyễn Văn Thành và Trần Hựu, soạn thảo bộ Hoàng Việt luật lệ – Bộ hình luật lớn đầu tiên và là công cụ pháp lý để nhà Nguyễn cai quản đất nước.
Mộc bản sách Hoàng Việt luật lệ
Nguồn: Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV
Về tài năng của ông và sự trọng dụng của Vua, sách Đại Nam liệt truyện chép: “Vũ Trinh học vấn uyên thâm, hiểu rộng về văn chương điển lệ. Năm Gia Long thứ nhất (1802), những chiếu sách, văn từ phần nhiều do Vũ Trinh soạn [3]”.
Mộc bản sách Đại Nam chính biên liệt truyện sơ tập, quyển 20, mặt khắc 15 ghi chép về tài năng của Vũ Trinh
Nguồn: Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV
Tuy nhiên, năm Gia Long thứ 15 (1816), một biến cố lớn xảy đến với ông. Nguyễn Văn Thuyên (con của Nguyễn Văn Thành) bị tố cáo là phản nghịch bởi một bài thơ. Vũ Trinh, thầy của Nguyễn Văn Thuyên, có ý bênh vực, bị Vua Gia Long cho là “Ngươi bênh vực như thế, chẳng phải là a dua bè lũ ư” nên cách chức ông, giao xuống giam trong ngục. Về sau, Nguyễn Văn Thành uống thuốc độc chết, có người khuyên Vũ Trinh nên tự tính kế. Vũ Trinh bảo rằng: “Nếu có tội với triều đình, xin đem cổ chịu chém, nếu không có tội, việc gì phải hại thân mình, để mang tiếng xấu”. Đến kỳ xét án năm 1818, ông được tha tội chết, nhưng phải an trí (án tù treo) ở Quảng Nam. Và tại nơi quản thúc, Vũ Trinh tiếp tục giảng dạy học trò, lấy văn chương, sách vở làm vui, như được yên phận, không thấy ông có vẻ uất giận. Năm 1828, vua Minh Mạng ngự giá đến Quảng Nam, Vũ Trinh vì già ốm nên sai con tâu xin, vua thương tình, tha cho ông về thăm nhà, về quê được vài ngày thì mất, thọ 70 tuổi [4].
Một cuộc đời với biết bao gian truân, trải qua 3 triều đại, Vũ Trinh đã sử dụng kiến thức, tài năng của mình để phục vụ đất nước, phục vụ triều đình và để lại cho hậu thế nhiều trước tác, xứng danh là một trong những nhà văn hóa lớn của dân tộc ta vào cuối thế kỷ XVIII, đầu thế kỷ XIX.
Tài liệu tham khảo:
[1] Mộc bản sách Đại Nam liệt truyện được Quốc sử quan triều Nguyễn biên soạn và khắc in vào năm Tự Đức thứ 5 (1852), hiện được bảo quản tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV. Sách có ký hiệu H16/21;
[2] Mộc bản sách Đại Nam chính biên liệt truyện sơ tập, quyển 20, mặt khắc 12;
[3] Mộc bản sách Đại Nam chính biên liệt truyện sơ tập, quyển 20, mặt khắc 15;
[4] Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV, Tổng tập công thần Triều Nguyễn, tập 1, Nxb Chính trị quốc gia, 2015, tr.24.
Nguyễn Thị Thanh