Trường Đồng Khánh Huế, thành lập năm 1917 tại kinh đô Huế, là một trong những trường nữ sinh công lập đầu tiên ở Trung Kỳ dưới thời Pháp thuộc. Sự xuất hiện của ngôi trường này đánh dấu bước ngoặt quan trọng trong tư duy về giáo dục nữ giới ở Việt Nam thời cận đại. Đặc biệt, lễ đặt viên đá đầu tiên diễn ra vào tháng 7 năm 1917, với sự hiện diện của vua Khải Định cùng đại diện chính quyền bảo hộ, cho thấy tầm quan trọng của công cuộc đổi mới giáo dục, nhất là đối với phụ nữ. Bài viết này tập trung khảo cứu hoàn cảnh ra đời, quá trình xây dựng và giá trị lịch sử – giáo dục của Trường Đồng Khánh Huế, coi đây như một trường hợp tiêu biểu cho sự giao thoa văn hóa và cải cách giáo dục trong bối cảnh thuộc địa.
1. Bối cảnh xã hội và nhu cầu hình thành một trường nữ trung học ở Trung Kỳ
Từ cuối thế kỷ XIX sang đầu thế kỷ XX, xã hội Việt Nam chứng kiến những biến chuyển mạnh mẽ dưới chế độ thuộc địa Pháp. Hệ thống giáo dục mới dần thay thế nền Nho học cũ chủ yếu dành cho nam giới. Tư tưởng trọng nam khinh nữ vẫn chi phối đời sống xã hội, khiến nữ giới hầu như không có cơ hội tiếp cận giáo dục bậc trung học hoặc cao hơn.
Tại Trung Kỳ, đặc biệt ở Kinh đô Huế – trung tâm văn hóa và hành chính chưa có cơ sở giáo dục chính quy dành riêng cho nữ sinh. Trong khi đó, tầng lớp thị dân, quan lại và trí thức ngày càng có nhu cầu cho con gái theo học chữ quốc ngữ và tiếng Pháp, chuẩn bị cho những vai trò mới trong xã hội hiện đại.
Trong bối cảnh đó, việc thành lập một trường trung học công lập dành cho nữ sinh ở Huế là nhu cầu mang tính tất yếu, vừa phản ánh sự chuyển mình trong quan niệm giáo dục, vừa thể hiện sự tương tác giữa triều đình nhà Nguyễn và chính quyền bảo hộ Pháp về chính sách giáo dục bản xứ.
2. Lễ đặt đá xây dựng Trường Nữ trung học Đồng Khánh (1917)
Ngày 15 tháng 7 năm 1917, lễ đặt viên đá đầu tiên xây dựng Trường Nữ trung học Đồng Khánh được tổ chức long trọng tại khu đất bên bờ nam sông Hương. Buổi lễ diễn ra vào lúc 17 giờ, một thời điểm tổ chức hiếm gặp trong các nghi lễ triều chính, cho thấy sự chuẩn bị kỹ lưỡng và tính biểu tượng của sự kiện này.
Theo tài liệu của hồ sơ 4491 thuộc phông Khâm sứ Trung Kỳ bảo quản tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV, nghi lễ đặt đá có sự hiện diện của vua Khải Định (khi đó vừa lên ngôi năm 1916) đại diện cho Nam triều, đích thân chủ trì nghi thức và đại diện chính quyền Bảo hộ Toàn quyền Đông Dương Albert Sarraut, Khâm sứ Trung Kỳ, Quyền Thống sứ Bắc Kỳ cùng các quan chức khác của Pháp – Nam triều.
Tờ biểu văn đặt viên đá thứ nhất làm trường nữ học Đồng Khánh ở Huế( hồ sơ 4491, phông Khâm sứ Trung Kỳ bảo quản tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV)
Sự kiện này không chỉ là một hành động nghi thức hoàng gia, mà còn mang ý nghĩa chính trị – giáo dục, đánh dấu sự công nhận chính thức từ triều đình Huế đối với dự án giáo dục mới. Tên gọi “Đồng Khánh” của trường được đặt theo niên hiệu của vua Đồng Khánh (1885–1889) thân phụ của vua Khải Định được xem là cách gắn kết biểu tượng hoàng triều với một thiết chế giáo dục mang tinh thần hiện đại.
3. Quá trình xây dựng và kiến trúc ban đầu
Ngay sau lễ đặt đá, công trình trường học được khởi công dưới sự chỉ đạo của nhà thầu Leroy (Pháp). Việc thi công huy động đông đảo thợ thủ công lành nghề, và được hoàn thành sau gần hai năm xây dựng. Trường được thiết kế theo phong cách kiến trúc Pháp, nhưng vẫn hài hòa với cảnh quan và khí hậu xứ Huế.
Trường tọa lạc bên dòng Hương, đón ánh sáng và gió mát, với khuôn viên xanh rộng rãi. Kết cấu chính gồm hai dãy nhà lầu hai tầng song song, nối liền bằng nhà chơi và các hành lang có mái che, tạo khối kiến trúc liên hoàn tiện lợi. Một số đoạn còn có tầng ba dành cho bà Tổng giám thị và các nữ giám thị.
Các phòng học rộng, thoáng, cửa sổ lớn, đủ ánh sáng tự nhiên. Hệ thống phòng chức năng gồm văn phòng, thư viện, bệnh xá, phòng thí nghiệm, phòng nhạc, phòng vẽ và đặc biệt là phòng học nữ công gia chánh – nơi nữ sinh rèn luyện kỹ năng thiết thực. Phía sau có sân vận động phục vụ rèn luyện thể chất.
Tất cả tạo nên một công trình hiện đại, đáp ứng chuẩn giáo dục mới, nhưng vẫn giữ dáng vẻ thanh lịch của vùng đất Cố đô.
Trường Đồng Khánh (1970). Ảnh: Sưu tầm
4. Chức năng giáo dục và ý nghĩa xã hội
Ngay từ khi khai giảng, Trường Đồng Khánh nhanh chóng trở thành cơ sở giáo dục nữ uy tín nhất Trung Kỳ. Đối tượng học sinh chủ yếu là con em tầng lớp trung lưu, quan lại, công chức, trí thức. Việc nữ sinh được vào học ở một ngôi trường hiện đại như vậy được xem là biểu tượng của đổi mới xã hội.
Chương trình đào tạo kết hợp kiến thức phổ thông và kỹ năng thực hành – đặc biệt là nữ công gia chánh – phản ánh định hướng vừa hiện đại hóa, vừa giữ gìn chuẩn mực đạo đức và vai trò của người phụ nữ trong gia đình truyền thống.
Không ít nữ sinh xuất thân từ Trường Đồng Khánh sau này trở thành những nhà giáo, trí thức, nghệ sĩ, nhà hoạt động xã hội – góp phần vào công cuộc khai sáng và chấn hưng dân trí Việt Nam trong thế kỷ XX.
Nữ sinh Trường Đồng Khánh đến trường (1965). Ảnh: Sưu tầm
5. Phát triển và bảo tồn: từ Đồng Khánh đến Hai Bà Trưng
Trải qua thời kỳ Pháp thuộc, chiến tranh và thời kỳ đất nước thống nhất, Trường Đồng Khánh từng bước chuyển mình và thích ứng với hoàn cảnh mới. Sau năm 1975, trường được đổi tên thành Trưng Trắc và sau đó là Trường Trung học phổ thông Hai Bà Trưng – Huế, nhằm tôn vinh các nữ anh hùng dân tộc và phù hợp với định hướng giáo dục mới.
Dù mang tên gọi mới và tiếp nhận cả nam sinh, trường vẫn giữ gần như nguyên vẹn kiến trúc ban đầu và tinh thần sư phạm đặc trưng. Năm 1990, Trường được công nhận là di tích kiến trúc – nghệ thuật cấp quốc gia. Đây là minh chứng cho sự bền bỉ của một thiết chế giáo dục trong hơn một thế kỷ phát triển, đồng thời là di sản văn hóa – lịch sử quý báu của cố đô Huế.
Kết luận:
Việc thành lập Trường Đồng Khánh Huế năm 1917 là kết quả của một quá trình phối hợp giữa triều đình nhà Nguyễn và chính quyền Bảo hộ Pháp, trong bối cảnh nhu cầu cải cách giáo dục và nâng cao vai trò của phụ nữ Việt Nam ngày càng rõ nét. Việc vua Khải Định đích thân đặt đá xây trường là một chi tiết lịch sử đáng chú ý, phản ánh tính chính danh và biểu tượng của công trình này trong cấu trúc hành chính – giáo dục đương thời.
Hơn một thế kỷ sau, Trường Đồng Khánh – Hai Bà Trưng không chỉ là một ngôi trường trung học, mà còn là chứng tích sống động cho tiến trình chuyển mình của xã hội Việt Nam từ phong kiến sang hiện đại, từ giáo dục nam quyền sang giáo dục khai phóng và bình đẳng giới.
Tài liệu tham khảo:
1. Hồ sơ 4491, Phông Khâm sứ Trung Kỳ, Trung tâm Lưu trữ Quốc gia IV.
2. Phan Thuận An (2005), Huế xưa và nay – Di tích và thắng cảnh, NXB Thuận Hóa.
3. Nguyễn Q. Thắng (2004), Giáo dục thời thuộc địa, NXB Trẻ.
4. Trần Văn Giàu (1978), Chủ nghĩa yêu nước Việt Nam từ thế kỷ XIX đến đầu thế kỷ XX, NXB TP.HCM.
5. Báo Thừa Thiên Huế, chuyên đề kỷ niệm 100 năm Trường Đồng Khánh (1917–2017).
6. Website Trường THPT Hai Bà Trưng – Huế.
Thanh Biên