Ông là danh sĩ đời vua Duy Tân, tự Tử Phát, hiệu Long Cương, quê xã Tịnh Kháng, huyện Đông Thành, phủ Diễn Châu, tỉnh Nghệ An. Năm 1876, ông đỗ cử nhân, làm đến Thượng thư bộ Học, tổng tài Sử quán, tước An Xuân Tử, Cao Xuân Dục là một nhà sử học, một nhà nghiên cứu địa phương xuất sắc và bề thế nhất của nước nhà. Ông đã để lại rất nhiều bộ thư tịch có giá trị của riêng mình và cũng góp phần biên tập nhiều bộ chính sử quan trọng của triều Nguyễn. Hiện nay, nhiều bộ Mộc bản có sự biên tập của ông và cả những bộ sách do ông viết được tàng bản ở Long Cương thư viện, được bảo quản tại Kho lưu trữ quốc gia tại Đà Lạt.
Qua quá trình chỉnh lý khối tài liệu mộc bản tại Đà Lạt, chúng tôi đọc được những tác phẩm do Tổng tài Quốc sử quán Cao Xuân Dục biên tập bao gồm: Đại Nam thực lục đệ ngũ kỷ; Đại Nam thực lục đệ lục kỷ; Quốc triều chính biên toát yếu; Đại Nam nhất thống chí; Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ tục biên; Nhân thế tu tri. Ngoài ra ông còn trực tiếp biên soạn sách: Quốc triều hương khoa lục, Quốc triều đăng khoa lục; Đại Nam chính biên liệt truyện. Sự đóng góp của ông trong nền sử học nước nhà là hết sức to lớn và theo đánh giá của GS.Chương Thâu: “Cao Xuân Dục có thể xứng đáng là một nhà văn hóa lớn ở nước ta cuối thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX. Đứng đầu bộ Học và Sử quán, ông chỉ đạo và tham gia biên soạn cùng một số học giả ở hai cơ quan này nhiều bộ sách về sử và địa lý”.
Bìa sách Đại Nam chính biên liệt truyện sơ tập
Nguồn: Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV
Những bộ sách mộc bản có dấu ấn của Cao Xuân Dục trong kho lưu trữ Hán Nôm đã góp phần làm nên khối mộc bản triều Nguyễn có giá trị tư liệu gốc. Trong đó có những bộ sách ghi chép về chủ quyền biển đảo của Việt Nam như Đại Nam thực lục, Đại Nam nhất thống chí…cung cấp nhiều thông tin xác thực cho giới khoa học nghiên cứu.
Trong số những tác phẩm kể trên có hai tác phẩm có đề tàng bản tại Thư viện Long Cương, đây chính là điều Tổng tài Cao Xuân Dục đã làm được khi thành lập một kho sách cổ tại xứ Nghệ một nhà sách tư nhân có tên là Long Cương, ông vốn đam mê sách cổ, lại có tâm với văn hóa nước nhà, do đó , khi ông về hưu đã thu thập nhiều sách và cả thời gian làm quan, thuê người sao chép thành nhiều bản để giữ gìn cho hậu thế.
Bìa sách Nhân thế tu tri
Nguồn: Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV
Là người có đóng góp công sức biên soạn hàng vạn trang sách lịch sử địa lý, triết học…. của triều Nguyễn và lại tự mình biên soạn Quốc triều hương khoa lục và Quốc triều đăng khoa lục đã khẳng định tầm quan trọng của ông trong Quốc sử quán. Tuy rằng ông chỉ là cử nhân, không có học vị cao như các nhà khoa bảng đương thời, nhưng ông lại có may mắn làm Chánh chủ khảo trường thi Hương Hà Nam (1894), rồi làm Tổng tài Quốc sử quán, cuối cùng lên đến Thượng thư Bộ Học, tất cả đều được hoan nghênh.
Chính vì con đường hanh thông ấy mà ông đã tham gia nhiều vào công việc trước tác biên tập thư tịch chính sử cho triều đình, ngoài ra ông cũng còn để lại cho đời các tập thơ văn chữ Hán – Nôm như Long Cương thi thảo; Long Cương liên tập; Long Cương Lai hạ tập….
Hiện nay, khối Mộc bản có bàn tay và khối óc của Cao Xuân Dục tham gia biên tập đóng góp đã là tài sản của quốc gia và là tư liệu của quốc tế, cũng là một phần công sức của nhà văn hóa, nhà sử học tài ba của triều Nguyễn đối với công việc biên soạn quốc sử nước nhà.
Nguyễn Huy Khuyến
Đăng trên Tạp chí Xưa và Nay số 426, tháng 4 năm 2013