Sông Thạch Hãn không chỉ là một dòng chảy địa lý, mà còn là một dòng chảy huyền thoại. Trải qua bao thăng trầm của lịch sử, từ thời phong kiến đến những năm tháng chiến tranh khốc liệt, dòng sông đã khắc ghi biết bao trang sử oanh liệt, vẻ vang. Mỗi con sóng, mỗi dòng chảy đều là một trang sử sống động, một khúc tráng ca bất tận về lòng dũng cảm. Dòng sông ấy đã trở thành biểu tượng thiêng liêng, nơi lòng quả cảm và sự bất tử hòa vào làm một, chảy mãi trong ký ức của dân tộc.
Nếu Thành cổ Quảng Trị là biểu tượng uy quyền của vương triều Nguyễn, thì sông Thạch Hãn chính là mạch máu nuôi dưỡng và bảo vệ vùng đất ấy. Ngay từ thời Nguyễn, dòng sông đã giữ vai trò chiến lược, vừa là tuyến giao thông thủy quan trọng, vừa là minh chứng cho sự phồn vinh và vững mạnh của triều đại. Giá trị ấy càng được khẳng định khi vua Minh Mạng cho khắc hình ảnh sông Thạch Hãn lên Cửu đỉnh – “bộ bách khoa thư bằng đồng” của nhà Nguyễn. Việc được đặt ngang hàng với những dòng sông lớn như sông Hồng, sông Cửu Long đã nâng Thạch Hãn từ một địa danh trở thành một biểu tượng linh thiêng của quốc gia.
Mộc bản sách Đại Nam thực lực ghi chép về việc vua Minh Mạng cho khắc hình ảnh sông Thạch Hãn vào Thuần Đỉnh (Nguồn: TTLTQGIV)
Thế nhưng, số phận của dòng sông hiền hòa này đã thay đổi hoàn toàn vào năm 1972. Trong 81 ngày đêm “mùa hè đỏ lửa”, khi từng tấc đất Thành cổ Quảng Trị trở thành chiến trường ác liệt, thì dòng sông Thạch Hãn đã biến thành “nghĩa trang không bia mộ”. Hàng nghìn chiến sĩ đã dũng cảm bơi qua sông, vượt qua làn bom đạn dữ dội để tiếp viện cho Thành cổ. Máu xương của các anh đã tan vào đất mẹ, hòa vào sông nước mênh mang của dòng Thạch Hãn để bảo vệ tổ quốc.
Sông Thạch Hãn ngày ấy không còn là dòng sông của sự sống, mà trở thành một chứng nhân bi tráng, chứng kiến sự hy sinh vĩ đại của những người con anh hùng. Mỗi con sóng, mỗi dòng nước đều mang theo những câu chuyện, những ước mơ, những khát vọng của những người lính.
Hai cha con ông lão ngư dân Quảng Trị tự nguyện đem thuyền và ngày đêm chéo đò chở bộ đội qua sông Thạch Hãn năm 1972 (Ảnh: Phóng viên chiến trường Đoàn Công Tính lưu trữ tại TTLTQGIV)
Ngày hôm nay, sông Thạch Hãn đã trở lại vẻ đẹp vốn có, mang theo sự yên bình và hiền hòa. Nhưng sự yên bình ấy không phải là sự lãng quên, mà là sự lắng đọng của những câu chuyện lịch sử. Dòng sông vẫn chảy, nhưng không phải là dòng chảy của chiến tranh, mà là dòng chảy của ký ức, của sự tri ân và lòng biết ơn.
Đò lên Thạch Hãn ơi… chèo nhẹ
Đáy sông còn đó bạn tôi nằm
Có tuổi hai mươi thành sóng nước
Vỗ yên bờ, mãi mãi ngàn năm
Tài liệu tham khảo:
1. Đại Nam thực lục chính biên đệ nhị kỷ, quyển 177, mặt khắc 30, Sưu tập Mộc bản triều Nguyễn, TTLTQGIV.
2. Sưu tập tài liệu ảnh của Nhà báo, Phóng viên chiến trường Đoàn Công Tính, TTLTQGIV.
3. Bài thơ “Lời Người bên sông” của tác giả cựu chiến binh, nhà thơ Lê Bá Dương.
Bùi Mai