1. Tiểu sử và sự nghiệp âm nhạc
Nguyễn Xuân Khoát (1910–1993) là một trong những nhạc sĩ tiêu biểu của nền âm nhạc Việt Nam thế kỷ XX, được ghi nhận là một trong những người đặt nền móng cho âm nhạc cách mạng ở nước ta. Ông sinh ra trong một gia đình có truyền thống nho học tại Hà Nội, sớm bộc lộ năng khiếu âm nhạc và nuôi dưỡng tình yêu nghệ thuật qua các thể loại dân ca, ca trù, chèo, tuồng.
Nhạc sĩ Nguyễn Xuân Khoát (Ảnh: Sưu tầm)
Trong những năm 1930–1945, Nguyễn Xuân Khoát là một trong những nhạc sĩ tiên phong tham gia phong trào Âm nhạc Cải cách cùng với các tên tuổi như Đặng Thái Mai, Thế Lữ, Nguyễn Văn Tuyên. Ông chú trọng kết hợp giữa âm nhạc phương Tây với âm hưởng dân gian truyền thống Việt Nam, từ đó tạo nên một dòng nhạc mới giàu sức sống, vừa gần gũi với công chúng, vừa mang tính nghệ thuật hiện đại.
Sau Cách mạng tháng Tám 1945, nhạc sĩ Nguyễn Xuân Khoát giữ vai trò quan trọng trong công cuộc xây dựng nền âm nhạc cách mạng. Ông từng là Chủ tịch đầu tiên của Hội Nhạc sĩ Việt Nam (1957–1958), đóng góp nhiều về mặt tổ chức, lý luận và định hướng phát triển cho giới nhạc sĩ cả nước.
2. Phong cách sáng tác
Phong cách sáng tác của nhạc sĩ Nguyễn Xuân Khoát thể hiện sự dung hòa nhuần nhuyễn giữa truyền thống và hiện đại, vừa kế thừa giá trị âm nhạc dân tộc vừa tiếp thu tinh hoa âm nhạc phương Tây. Các tác phẩm của ông chủ yếu lấy cảm hứng từ đời sống lao động, kháng chiến và tinh thần yêu nước, phản ánh tâm tư, khát vọng của nhân dân trong những biến động lớn của lịch sử dân tộc.
Giai điệu trong nhạc phẩm của nhạc sĩ Nguyễn Xuân Khoát thường giản dị, dễ hát, dễ nhớ, gắn bó mật thiết với nhạc điệu dân gian nên gần gũi với công chúng, đồng thời giàu sức lan tỏa. Đặc biệt, nhiều tác phẩm mang tính chính luận rõ nét, có sức cổ vũ mạnh mẽ, khích lệ tinh thần đấu tranh giải phóng dân tộc và hun đúc niềm tin vào tương lai độc lập, tự do.
Ông không sáng tác nhiều, nhưng mỗi nhạc phẩm đều để lại dấu ấn sâu đậm, góp phần khẳng định vị trí của ông như một trong những gương mặt tiên phong của nền âm nhạc cách mạng Việt Nam.
3. Một số tác phẩm tiêu biểu
Nhạc sĩ Nguyễn Xuân Khoát có nhiều sáng tác được công chúng biết đến, tiêu biểu như: “Tiếng chuông nhà thờ” (1946), “Ta đã lớn” (1954), “Thanh niên làm theo lời Bác” (1965), “Ông Gióng” (1970), “Sơn Tinh, Thủy Tinh” (1972) là những tác phẩm được trao giải thưởng Hồ Chí Minh. Ngoài ra, ông còn sáng tác những ca khúc nổi bật như Bình minh, Xây mơ, Màu thời gian, Hát mừng bộ đội chiến thắng, Con voi, Uất hận, Giết giặc, Hò kiến thiết, v.v…
Đặc biệt, bản nhạc Uất hận (1945) là một tác phẩm có ý nghĩa quan trọng, đánh dấu bước trưởng thành trong sự nghiệp sáng tác của ông.
4. Giới thiệu tác phẩm “Uất hận”
Trong số các tác phẩm tiêu biểu của ông, bài hát Uất hận (1945) có giá trị đặc biệt, phản ánh rõ bối cảnh lịch sử đất nước còn chìm trong ách thống trị thực dân, đồng thời là tiếng gọi hiệu triệu quần chúng vùng lên đấu tranh.
Bản nhạc Uất hận lưu trong hồ sơ số 2211, Phông Phủ Thủ hiến Trung Việt, bảo quản tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV
UẤT HẬN:
Sống tranh đấu và không sờn lao khổ.
Chết huy hoàng mà không khuất phục ai.
Anh có nghe tiếng súng ầm vang nổ?
Hãy mỉm cười mà tin chắc ở ngày mai…
Dớ (*) lịch sử mấy ngàn năm xưa cũ.
Bao anh hùng bỏ mạng với gian sơn.
Chúng ta sống phải rửa thù quốc hận.
Đã bao lần uất ức máu căm hờn.
Phá cho tan không còn ghi dấu vết,
Của một thời nô lệ hận thiên thu,
Của một thời cùm xích tối âm u,
Của muôn vạn xà lim trong ngục thất.
Đoàn kết lại khắp đồng bào Nam Việt.
Cùng toàn dân rầm rộ bước tiên phong.
Lửa thiêng cháy máu thiêng sôi bất diệt.
Cách mệnh thành hạnh phúc khắp non sông.
(Nhà xuất bản Tinh Hoa ấn hành)
(*): Dớ: (Nhớ): có thể là do lỗi đánh máy bản in, nhưng chúng tôi xin phép được chú từ “Dớ” thành từ “Nhớ”.
Lời ca khắc họa mạnh mẽ tinh thần bất khuất: “Sống tranh đấu và không sờn lao khổ, chết huy hoàng mà không khuất phục ai”, khẳng định khát vọng tự do và niềm tin tất thắng: “Anh có nghe tiếng súng ầm vang nổ, hãy mỉm cười mà tin chắc ở ngày mai”. Tác phẩm gắn kết truyền thống lịch sử với nhiệm vụ cách mạng, kêu gọi đoàn kết toàn dân, quyết tâm phá tan xiềng xích nô lệ để xây dựng một tương lai độc lập, hạnh phúc. Với cấu trúc âm nhạc hùng tráng, giai điệu dồn nén và giàu cảm xúc, Uất hận không chỉ là tiếng nói phản kháng mãnh liệt của thời đại mà còn là minh chứng cho vai trò tiên phong của Nguyễn Xuân Khoát trong việc dùng âm nhạc làm vũ khí tinh thần, hun đúc ý chí đấu tranh và đặt nền tảng cho dòng nhạc cách mạng Việt Nam.
Về nghệ thuật, tác phẩm có cấu trúc chặt chẽ, giai điệu dồn nén, sử dụng quãng âm mạnh mẽ để khắc họa sự bùng nổ cảm xúc. Uất hận vừa mang tính cá nhân của người nghệ sĩ, vừa là tiếng lòng chung của dân tộc Việt Nam trong giai đoạn lịch sử đầy biến động.
Chính nhờ tác phẩm này, Nguyễn Xuân Khoát được xem là người khởi đầu cho khuynh hướng âm nhạc phản kháng – yêu nước, góp phần làm giàu thêm dòng chảy của nền nhạc mới Việt Nam trước Cách mạng tháng Tám.
5. Đóng góp và di sản
Nguyễn Xuân Khoát không chỉ là một nhạc sĩ sáng tác mà còn là nhà tổ chức, nhà nghiên cứu, nhà lý luận âm nhạc có tầm ảnh hưởng sâu rộng. Ông để lại di sản quý báu trong việc đặt nền tảng cho sự phát triển của nền âm nhạc cách mạng, khẳng định vị trí của âm nhạc như một công cụ tuyên truyền, giáo dục và nuôi dưỡng tinh thần dân tộc.
Tên tuổi Nguyễn Xuân Khoát đã trở thành một biểu tượng của thế hệ nhạc sĩ tiên phong, để lại dấu ấn lâu dài trong lịch sử âm nhạc Việt Nam. Hiện nay, tên ông cũng được đặt cho một tuyến phố ở Hà Nội, khẳng định vị thế vĩnh cửu trong nền âm nhạc nước nhà./.
Tài liệu tham khảo:
1. Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV – Phông Phủ Thủ hiến Trung Việt, hồ sơ số 2211.
2. https://cand.com.vn/Tu-lieu-van-hoa/Nhac-si-Nguyen-Xuan-Khoat-Nguoi-luon-chon-viec-kho-i328803/
3. https://nld.com.vn/van-nghe/nguyen-xuan-khoat-anh-ca-tan-nhac-20170901223451422.htm.
Yến Phượng