Khai giảng là thời khắc mở đầu cho một năm học mới, một năm làm việc cần cù, miệt mài của thầy cô cùng học trò. Ở Việt Nam, Lễ khai giảng thường được tổ chức vào ngày 5 tháng 9 (dương lịch). Vào ngày này, tại các trường học, cờ hoa, bóng bay, băng rôn, khẩu hiệu… được trang trí rực rỡ, tạo nên không khí hứng khởi, vui tươi của ngày khai trường. Ngược dòng lịch sử, cách đây gần 200 năm, để cùng tìm hiểu về Lễ khai giảng dưới triều Nguyễn được tổ chức như thế nào.
Nhận thức được vai trò của giáo dục trong việc củng cố chế độ Phong kiến tập quyền, các vua triều Nguyễn đã rất chú trọng đến việc giáo dục và đào tạo nhân tài. Đặc biệt dưới thời Minh Mệnh, vua từng dụ rằng: “Trẫm từ khi lên ngôi đến nay, chăm chăm việc tác thành nhân tài, đặt nhà học, cấp lương cho sinh viên, gia ân cho học trò, ban phát sách vở, đều là mong học trò thành tài để nhà nước dùng”. Vì thế mà lễ khai giảng được tổ chức trang nghiêm và quy củ.
Ngày khai giảng dưới triều Nguyễn được diễn ra vào mùa xuân, sau khi kết thúc kỳ nghỉ tết Nguyên đán. Mộc bản sách Đại Nam thực lục chính biên đệ nhị kỷ, quyển 31, mặt khắc 14 ghi cụ thể rằng: “Hằng năm, sau khai ấn đầu xuân 1 ngày thì khai giảng”. Ngày khai ấn thường rơi vào khoảng từ ngày mồng 7 đến ngày mồng 10, tháng giêng. Khai giảng năm học mới là sự kiện quan trọng của triều đình nên việc chọn ngày lành, giờ tốt được giao Khâm Thiên Giám ấn định.
Mộc bản sách Đại Nam thực lục chính biên đệ nhị kỷ, quyển 31, mặt khắc 14 ghi về việc vua Minh Mạng cho ấn định ngày khai giảng. Nguồn: Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV
Dưới triều Nguyễn, tùy từng đời vua mà công tác chuẩn bị cũng như nghi lễ khai giảng được diễn ra khác nhau. Vào năm Tân Tỵ (1821), niên hiệu Minh Mệnh thứ 2, sau khi các viên Tế tửu, Tư nghiệp làm lễ vọng bái Tiên sư (Khổng Tử) thì lên trường khai giảng ngay ngày hôm ấy. Mộc bản sách Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ, quyển 262, mặt khắc 1 có ghi: “Hằng năm các viên Tế tửu, Tư nghiệp làm lễ bái vọng Tiên sư xong, ngay ngày hôm ấy lên trường khai giảng”.
Đến năm Bính Thân (1836), bộ Lễ tâu vua: “Nhà Di luân ở Quốc Tử giám, trước đã đặt bài vị Tiên sư, để làm chỗ cho sinh viên bái vọng. Hằng năm, khai giảng hay nghỉ giảng đều làm lễ triển bái ở đó. Các tiến sĩ tân khoa cũng làm lễ Thích điện tại đó…Vậy xin từ nay, hễ học sinh vào nhà Giám, thì giám thần mặc phẩm phục, đem học sinh đến Văn miếu, làm lễ cáo yết xong, lui về giảng đường, làm lễ tham yết..”.
Dưới triều vua Tự Đức, bên cạnh lễ khai giảng khóa học dành cho học sinh trường Quốc Tử giám. Năm Kỷ Dậu (1849), vua cho mở Kinh Diên (nơi vua nghe giảng sách). Và cứ vào tháng 2 âm lịch hàng năm, thì diễn ra lễ khai giảng. Nghi lễ khai giảng dành cho vua học được thực hiện hết sức trang nghiêm, cầu kỳ. Mộc bản sách Đại Nam thực lục chính biên đệ tứ kỷ, quyển 4, mặt khắc 7 ghi rằng: “Trước khai giảng 2 ngày, vua mặc lễ phục, kính cáo bàn thờ điện Long An; trước 1 ngày, đặt bày thần vị Hoàng sư, Đế sư, Vương sư, Tiên thánh, Tiên sư ở điện Văn Minh. Vua đội mũ cửu long, mặc áo hoàng bào, đeo đai ngọc, kính đến làm lễ cáo yết; về sau khi khai giảng, khi thôi giảng, đều do giảng quan làm lễ cả”.
Đến ngày khai giảng: “Đình thần ban văn từ Tham tri trở lên và Ấn quan ở viện Đô sát và Nội các, Toản tu ở Sử quán cùng các Thân phiên, Hoàng thân từ quốc công trở lên đều chuẩn cho theo ban vào chầu, cùng với các giảng quan đều làm lễ 5 lạy, xong thì chia ban, cũng đều cho ngồi. Cũng có chức khoa đạo xét nghi lễ”.
Dưới triều Nguyễn, thời gian học thường kéo dài 1 năm. Mộc bản sách Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ, quyển 262, mặt khắc 2 ghi: “Nhà Giám hàng năm đầu xuân, sau ngày khai ấn 1 ngày thì khai giảng. Cuối năm, sau ngày xếp ấn 1 ngày thì nghỉ học”.
Mộc bản sách Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ, quyển 262, mặt khắc 2 ghi chép về việc dưới triều Nguyễn mỗi năm học thường kéo dài 1 năm. Nguồn: Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV
Cảnh các thí sinh cắp lều chõng đi thi Hương trong thời Nguyễn. (Ảnh: sưu tầm)
Có thể nói, từ những thông tin được ghi chép trong Di sản Mộc bản, cho thấy các vua triều Nguyễn đã rất quan tâm đến ngày khai giảng. Dù có nhiều điểm khác biệt so với Lễ khai giảng hiện nay như về thời gian, cách thức, nghi thức tổ chức, nhưng đều cùng mang mục đích chung là luôn đặt giáo dục làm quốc sách hàng đầu. Đúng như vua Lê Hiến Tông từng dụ: “Nhân tài là nguyên khí của quốc gia. Nguyên khí mạnh thì đạo trị nước mới thịnh. Khoa mục là con đường chính của người làm quan, đường chính mở thì chân nho mới xuất hiện…”./.
TÀI LIỆU THAM KHẢO:
1. Hồ sơ H22/32, Mộc bản triều Nguyễn – Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV;
2. Hồ sơ H24/5, Mộc bản triều Nguyễn – Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV;
3. Hồ sơ H22/176, Mộc bản triều Nguyễn – Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV;
4. Hồ sơ H48/262, Mộc bản triều Nguyễn – Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV.
Bùi Mai – Cao Quang