Dưới triều vua Minh Mệnh từ 1833 đến năm 1835 ở hai miền Nam Bắc xảy ra nhiều cuộc nổi dậy của nông dân như: Lê Duy Lương, Lê Duy Nhiên, Bế Văn Cẩn, Nông Văn Vân, Nông Hồng Nhân. Ở miền Nam có các cuộc nổi dậy của: Lê Văn Lí Nguyễn Văn Tiêu, Lê Hằng Tín, Đỗ Văn Dự, Lê Bá Minh, Lê Văn Viên, Cao Miên. Những cuộc nổi dậy này khiến cho triều đình phải đem quân đi đánh dẹp. Trong ba năm liền khiến cho nhiều tướng sĩ vong thân nơi sa trường. Trong đó có những người được xem là trung thần đã giữ vững khí tiết thà chết chứ không chịu khuất phục như Kha Họa Bát. Vua Minh Mệnh rất đau lòng thương xót và có làm một bài thơ viếng người trung thần này.
Vua Minh Mệnh đã ca ngợi tấm lòng trung nghĩa của Kha Họa Bát, tuy là một đầu mục ở xa kinh thành nhưng đã một lòng hướng về triều đình. Cho dù khi bị quân man bắt dùng đủ lời ngon ngọt dụ dỗ, nhưng với khí tiết sắt đá, Kha Họa Bát đã chửi mắng quân man đứng đầu là Tuân Lí. Sau đó Kha Họa Bát đã đập đầu vào gốc cây tùng tự vẫn. Nghe tin ấy vua Minh Mệnh rất đau xót, bèn ban tặng và xây dựng đền thờ cấp tiền cho gia đình và đích thân làm bài thơ để thể hiện lòng tiếc thương.
Bài thơ được in trong sách Ngự chế tiễu bình Nam kì tặc khấu thi tập, gồm có lời dẫn và một bài thơ theo lối cổ phong trường thiên. Đại ý thể hiện tấm lòng mình với người trung thần Kha Họa Bát.
悼忠烈柯畫撥
柯畫撥者,乃平順生蠻羅宛冊頭目.月前官兵進討土匪,先自投誠,向引官兵擒斬諸首逆,已經優賞.兹因遺逆遵里挾嫌,乘官兵撒回之後,即暗糾兇蠻,襲捉柯畫撥,嚇誘百端,終不肯屈,厲聲云: 既為天王之臣,豈肯復從逆黨,復大罵遵里不絕,即以顙曡觸松根而死.聞之殊深惋悼,既從優旌賞,建祠賜祭厚給其家,復詩悼之.
蠻猺風俗最愚懵
獨有忠臣柯畫撥
土匪憑陵亦不從
去邪歸正誠通達
積嫌賊黨暗謀擒
自覺勢窮難以脫
大罵首逆不汝降
忠臣寧死不寧活
甘言善誘雖百端
既事天王志莫奪
舉顙觸松格格聲
碧血淋漓白地抹
義烈淩淩貫斗牛
日月爭光不可遏
聞之最襃褒嘉,聞之誠慘炟
祀之慰忠魂,官之示獎拔
復思順城民
忘恩反噬真非人
致遭殲滅死遺臭
豈能若此死為神
吁嗟兮愈慘怛
忠烈誰如柯畫撥
Bản dập Mộc bản sách Ngự chế tiễu bình Nam Kỳ tặc khấu thi tập, mặt khắc 56
Nguồn: Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV
Bản dập Mộc bản sách Ngự chế tiễu bình Nam Kỳ tặc khấu thi tập, mặt khắc 57
Nguồn: Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV
Bản dập Mộc bản sách Ngự chế tiễu bình Nam Kỳ tặc khấu thi tập, mặt khắc 58
Nguồn: Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV
Phiên âm:
Điệu trung kiệt Kha Họa Bát
Kha Họa Bát giả, nãi Bình Thuận sinh Man La uyển sách đầu mục. Nguyệt tiền quan binh tiến thảo thổ phỉ, tiên tự đầu thành, hướng dẫn quan binh cầm trảm chư thủ nghịch, dĩ kinh ưu thưởng. Tư nhân di nghịch Tuân Lí hiệp hiềm, thừa quan binh tán hồi chi hậu, tức ám củ hung man, tập tróc Kha Họa Bát, hách dụ bách đoan, chung bất khẳng xuất, lệ thanh vân: kí vi Thiên Vương chi thần, khởi khẳng phục nghịch đảng, phục đại ma Tuân Lí bất tuyệt, tức dĩ tảng điệp xúc tùng căn nhi tử. Văn chi thù thâm uyển điệu , kí tòng ưu tinh thưởng, kiến từ tứ tế hậu cấp kì gia, phục thi dĩ điệu chi.
Man Dao phong tục tối ngu mộng,
Độc hữu trung thần Kha Họa Bát.
Thổ phỉ bằng lăng diệc bất tòng,
Khử tà quy chính thành thông đạt.
Tích hiềm tặc đảng ám mưu cầm,
Tự giác thế cùng nan dĩ thoát.
Đại ma thủ nghịch bất nhữ hàng,
Trung thần ninh tử bất ninh hoạt.
Cam ngôn thiện dụ tuy bách đoan,
Ký sự Thiên Vương chí mạc đoạt.
Cư tảng xúc tùng cách cách thanh,
Bích huyết tâm li bạch địa mạt.
Nghĩa liệt lăng nhăng quán Đẩu ngưu,
Nhật nguyệt tranh quang bất khả át.
Văn chi tối bao gia, văn chi thành thảm đát,
Tự chi ủy trung hồn, quan chi thị tưởng bạt.
Phục tư Thuận Thành dân,
Vong ân phản phệ chân phi nhân.
Trí tao tiêm diệt tử di xú,
Khởi năng nhược thử tử vi thần.
Hu ta hề dũ thảm đát,
Trung liệt thùy như Kha Họa Bát.
Dịch nghĩa:
Thơ viếng người trung liệt Kha Họa Bát
Kha Họa Bát là đầu mục sách La Uyển người Man ở tỉnh Bình Thuận. Tháng trước quan quân tiến đánh thổ phỉ, trước tiên tự mình dâng lòng thành, hướng dẫn quân binh bắt chém nhiều tên nghịch tặc đầu sỏ, đã được ban thưởng. Nay giặc còn sót lại là Tuân Lí có mối hiềm thù, nhân sau khi lúc quan binh rút về, lập tức âm thầm họp bọn hung man đến bắt Kha Họa Bát, dọa dẫm có, dỗ ngọt có đủ mọi cách, cuối cùng Kha Họa Bát không chịu theo, mà còn lớn tiếng rằng: đã làm bề tôi của Thiên Vương (tục của người Man là gọi triều đình là Thiên Vương), hà có thể khuất phục theo giặc đảng, lại chửi mắng Tuân Lí mãi không thôi, rồi lập tức dập đầu vào gốc cây mà không chết. Vua nghe tin đó rất lấy làm xót thương, đã lập tức khen thưởng trọng hậu, cho dựng đền thờ, ban cấp cho gia đình rất trọng hậu , lại làm bài thơ để viếng Kha Họa Bát.
Người Man người Dao phong tục rất là ngu muội,
Độc mỗi có Kha Họa Bát là bậc trung thần.
Thổ phỉ bắt ép cũng không theo,
Bỏ tà theo chính thật là không hiểu.
Đẳng giặc thù hận âm thầm đến bắt,
Tự biết được thế cùng khó thoát được.
Cả mắng nghịch tặc quyết không hàng,
Trung thần thà chết không ham sống.
Nói ngon nói ngọt tuy trăm kế,
Đã thờ Thiên Vương chí chẳng thay.
Tự dập đầu vào gốc thông tiếng cách cách,
Máu chảy đầm đìa mặt đất đầy.
Nghĩa liệt khăng khăng vượt sao Đẩu,
Sáng cùng mặt trời mặt trăng không bao giờ tắt.
Nghe tin ấy rất là đáng khen, nghe tin ấy thật là đau xót,
Lập đền thờ cho an ủi tấm hồn trung, phong quan chức để nêu gương cất nhắc.
Lại nghĩ dân Thuận Thành,
Quên ơn cắn lại thật không phải người.
Đến phải chết chóc, chết còn để lại vết nhơ,
Hà sao có thể như người này chết làm thần.
Than ôi, nghĩ càng đau xót,
Trung liệt ai như Kha Họa Bát.
Nguyễn Huy Khuyến
Đăng trên Tạp chí Xưa và Nay số442