Hành trình của Mộc bản triều Nguyễn không chỉ là câu chuyện về quá khứ lừng lẫy và sự mai một, mà còn là một hồ sơ về nỗ lực bảo tồn và phát huy giá trị của di sản. Khối tài liệu này, được hình thành từ đầu thế kỷ XIX, từng là “quốc bảo” của hoàng triều. Mộc bản được bảo quản tại Quốc Sử quán, và sau đó là Tàng Bản đường được xây dựng thêm vào năm Tự Đức thứ 2 (1849) để chứa số lượng ván khắc ngày càng nhiều. Triều Nguyễn rất quan tâm đến việc bảo quản mộc bản, hạn chế tác hại của môi trường. Thậm chí, người xưa đã có những kỹ thuật độc đáo để chống lại khí hậu nhiệt đới gió mùa khắc nghiệt của Việt Nam, như dùng thanh nêm bằng tre già vào hai đầu tấm mộc bản để giữ cho gỗ không bị nứt vỡ, một kỹ thuật hiệu quả vẫn được thấy trên nhiều bản khắc ngày nay.

Tài liệu Mộc bản triều Nguyễn được chính quyền Việt Nam cộng hoà vận chuyển từ Huế về bảo quản tại Đà Lạt vào năm 1960 (Ảnh: Tư liệu TTLTIV)

Sau nhiều biến động lịch sử, bao gồm cả việc từng bị đóng gói và bỏ lại sân bay Liên Khương vào năm 1975, khối tài liệu mộc bản đã được chính quyền quân quản vận chuyển trở lại Đà Lạt và giao cho các cơ quan tỉnh Lâm Đồng quản lý. Đến năm 2006, Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV được thành lập tại Đà Lạt và được giao nhiệm vụ trực tiếp quản lý, bảo quản và tổ chức khai thác khối tài liệu quý giá này.

Để bảo tồn và phát huy giá trị của 33.976 tấm mộc bản quý hiếm, Nhà nước Việt Nam đã có những chỉ đạo và đầu tư mạnh mẽ. Thủ tướng Chính phủ đã phê duyệt Đề án “Bảo tồn và phát huy giá trị tài liệu Mộc bản triều Nguyễn – Di sản tư liệu thế giới” giai đoạn 2016-2025 vào ngày 03/02/2016. Đề án này đặt ra các mục tiêu rõ ràng: bảo quản an toàn tài liệu, hạn chế suy hư hỏng và kéo dài tuổi thọ; phát huy giá trị khối tài liệu thông qua đổi mới và mở rộng các hình thức quảng bá, tuyên truyền; góp phần nâng cao nhận thức xã hội, đặc biệt là thế hệ trẻ, về vai trò của công tác lưu trữ và giá trị của di sản tư liệu.

Chuyên gia về gỗ xử lý các tài liệu Mộc bản bị mủn, mục, mối mọt nhằm bảo tồn và kéo dài tuổi thọ cho tài liệu (Ảnh: Tư liệu TTLTIV)

Đề án được chia thành hai giai đoạn: giai đoạn 2016-2020 tập trung vào tổ chức thực hiện công tác bảo quản, phân loại, xác định mức độ đầy đủ của khối tài liệu, nghiên cứu, xây dựng và thử nghiệm các phương pháp tu bổ, phục chế, cải tạo kho bảo quản, biên soạn, xuất bản các ấn phẩm giới thiệu, trưng bày, triển lãm, làm phim giới thiệu, xây dựng trang thông tin điện tử, tăng cường năng lực cán bộ, đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn, kỹ thuật. Giai đoạn 2021-2025 tiếp tục thực hiện công tác tu bổ, phục chế, phát huy giá trị và tăng cường đào tạo, nâng cao trình độ chuyên môn nghiệp vụ. Kinh phí thực hiện đề án được chi từ ngân sách trung ương, với sự phối hợp chặt chẽ của Bộ Nội vụ và các Bộ, ngành liên quan như Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Bộ Thông tin và Truyền thông, Bộ Ngoại giao, Bộ Kế hoạch và Đầu tư, Bộ Tài chính, Đài Truyền hình Việt Nam, Đài Tiếng nói Việt Nam, Thông tấn xã Việt Nam.

Bộ trưởng Bộ Nội vụ Phạm Thị Thanh Trà thăm quan Kho bảo quản Mộc bản triều Nguyễn (Ảnh: Tư liệu TTLTIV)

Du khách tham quan, trải nghiệm không gian Mộc bản triều Nguyễn số tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV (Ảnh: Tư liệu TTLTIV)

Thứ trưởng Bộ Nội vụ Nguyễn Duy Thăng đã nhấn mạnh tại Triển lãm “Không gian Mộc bản Triều Nguyễn” vào tháng 9/2023 rằng, Bộ Nội vụ đã chỉ đạo Cục Văn thư và Lưu trữ Nhà nước phối hợp với các cơ quan, địa phương tổ chức nhiều cuộc trưng bày, triển lãm trên cả nước. Đặc biệt, việc ứng dụng công nghệ số như VR 360, 3D Mapping, Hologram 3D Box để giới thiệu và quảng bá giá trị tài liệu lưu trữ là một bước chuyển biến mạnh mẽ, đáp ứng yêu cầu của thời đại công nghệ số. Thứ trưởng cũng đề nghị các cơ quan chức năng tiếp tục quan tâm, phối hợp để triển khai hiệu quả Đề án giai đoạn II, cũng như tăng cường nghiên cứu và áp dụng các biện pháp thích hợp để kéo dài tuổi thọ, bảo đảm khả năng khai thác thông tin và phát huy giá trị của khối tài liệu quý giá này. Đồng thời, cần chủ động phối hợp với các cơ quan văn hóa, giáo dục để tuyên truyền, quảng bá các di sản tư liệu thế giới của Việt Nam, đặc biệt là các nội dung liên quan đến lịch sử, văn hóa dân tộc và chủ quyền đất nước.

Khai mạc triển lãm “Hoàng Sa, Trường Sa – Biển đảo thiêng liêng tại Vùng IV Hải Quân, Tp.Cam Ranh – Khánh Hoà. (Ảnh: Tư liệu TTLTIV)

Hồ sơ mộc bản triều Nguyễn không chỉ là câu chuyện của một di sản văn hóa, mà còn là một bản anh hùng ca về sự kiên trì, đam mê của con người qua nhiều thế kỷ để gìn giữ tri thức. Từ những nhát khắc tỉ mỉ của “tử nhân” xưa đến những công nghệ số hiện đại, mỗi trang sử được khắc trên gỗ vẫn tiếp tục “lên tiếng”, kể về một quá khứ đầy biến động và một tương lai vững bền, nơi ký ức dân tộc được bảo vệ và tỏa sáng.

Thanh Vân

Tài liệu tham khảo:

1. Thủ tướng Chính phủ. (2016). Quyết định số 209/QĐ-TTg ngày 03/02/2016 phê duyệt Đề án “Bảo quản và phát huy giá trị tài liệu Mộc bản triều Nguyễn – Di sản tư liệu thế giới” giai đoạn 2016 – 2025.

2. Báo Tin tức. (2024). Bảo tồn nghề in mộc bản hàng trăm năm tuổi. baotintuc.vn.

3. Hội đồng Nghiên cứu và Biên soạn Lịch sử Tỉnh Hải Hưng. (1984). NGHỀ CỔ TRUYỀN TẬP I: HỒNG LỤC – LIỄU TRÀNG TRUNG TÂM KHẮC IN MỘC BẢN, tr.49-61.

4. Trung tâm Lưu trữ Quốc gia IV. (2024). KHÁM PHÁ KHÔNG GIAN TRƯNG BÀY MỘC BẢN SỐ TẠI ĐÀ LẠT. mocban.vn.

5. Trung tâm Lưu trữ Quốc gia IV. (2023). LƯƠNG NHƯ HỘC – ÔNG TỔ NGHỀ KHẮC VÁN IN VIỆT NAM. mocban.vn.

6. Trung tâm Lưu trữ Quốc gia IV. (n.d.). Lịch sử hình thành. mocban.vn.

7. Trung tâm Lưu trữ Quốc gia IV. (n.d.). Mộc Bản Triều Nguyễn. mocban.vn.

8. Báo Công Thương. (2024). Tiếp nối tinh hoa nghề khắc mộc bản. congthuong.vn.

9. Bộ Nội vụ. (2023). Triển lãm “Không gian Mộc bản Triều Nguyễn”. moha.gov.vn.

10. Trung tâm Lưu trữ Quốc gia IV. (2021). VÀI NÉT VỀ NGHỀ KHẮC IN VÀ KỸ THUẬT BẢO QUẢN MỘC BẢN TRIỀU NGUYỄN. mocban.vn.

11. Trung tâm Lưu trữ Quốc gia IV. (2024). ỨNG DỤNG CÔNG NGHỆ SỐ TRONG CÔNG TÁC PHÁT HUY DI SẢN TƯ LIỆU THẾ GIỚI. mocban.vn.