Trong cuộc chiến tranh xâm lược ở Việt Nam, chính quyền thực dân Pháp từng gây ra rất nhiều vụ thảm sát dân thường đẫm máu. Ở bài viết trước đó, nhiều độc giả đã bày tỏ cảm xúc căm phẫn và bi thương trước tội ác của quân đội Pháp gây ra cho đồng bào ta ở tỉnh Quảng Nam. Thì nay, chúng ta lại tiếp tục phải rơi lệ và sửng sốt trước vụ tàn sát sinh mạng của 154 người dân làng Đặng Đề – huyện Bố Trạch – tỉnh Quảng Bình. Sự việc này được quân đội Pháp và chính quyền tay sai che dấu và chỉ còn được biết đến qua những trang tài liệu lưu trữ hiện đang bảo quản tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV (Đà Lạt).
Công văn số 5796/VP/M ngày 30 tháng 8 năm 1951 của Tỉnh trưởng tỉnh Quảng Bình gửi Thủ hiến Trung Việt về việc lính Pháp tại đồn Quảng Khê thảm sát dân tại làng Đặng Đề ngày 23 tháng 8 năm 1951
Nguồn : Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV
Miền đất Quảng Bình đầy nắng và gió. Sự khắc nghiệt của thiên nhiên không làm nhụt đi lòng yêu nước nồng nàn và tinh thần bất khuất đấu tranh chống giặc của người dân địa phương. Đi ngược thời gian về lại thời kỳ 9 năm kháng chiến, trước những tội ác ngày càng gia tăng của thực dân Pháp và tay sai, nhân dân cả nước đều dấy lên lòng căm thù và ý chí quyết tâm giết giặc. Như bao địa phương khác, tại làng Đặng Đề, tổng Quảng Khê (nay thuộc xã Bắc Trạch), huyện Bố Trạch, tỉnh Quảng Bình, nhân dân vẫn bí mật tham gia bộ đội địa phương và du kích để chống giặc. Dù cuộc sống của lực lượng kháng chiến cực kỳ gian khổ, thiếu thốn, chỉ dùng rựa (dao) để chống chọi với địch được trang bị súng lớn, súng nhỏ nhưng nhân dân đã làm nên nhiều chiến thắng, đưa được nhiều vùng bị địch tạm chiếm về với cách mạng, khiến địch trở nên lo sợ, hoảng loạn và điên cuồng ruồng bố.
Ngày 22 tháng 8 năm 1951, 4 tên lính đồn Pháp mang theo vũ khí, giả dạng làm dân thường tiến vào làng Đặng Đề tuần tiễu. Vào đến nơi, chúng bị bộ đội địa phương và du kích tổ chức phục kích khiến 1 tên bị thương, mất 1 khẩu súng phải rút về. Sau khi chạy thoát được về đồn Quảng Khê, chúng liền báo cho cấp trên để tiến hành khủng bố. Sự việc sau đó diễn ra rất dã man, tàn bạo, “sáng ngày 23/8/1951, binh đồn Quảng Khê đi xuồng máy lên vây bắt dân làng Đặng Đề, đem các thanh niên 154 người ra bắn chết, 6 người bị thương và lùa 30 con bò về đồn Quảng Khê. Khiến cho dân chúng rất hoang mang sợ hãi và dư luận rất xôn xao”[i].
Sau vụ việc này, Thủ hiến Trung Việt đã lập ra một Ủy ban gồm có Nguyễn Văn Tích, Tham lý văn phòng cùng với Võ Lương, đại diện Nha Công an Trung Việt tiến hành điều tra.
Công văn số 153VP/VCBM ngày 05 tháng 9 năm 1951 của Thủ hiến Trung Việt về việc điều tra vụ quân đội đồn Quảng Khê vây bắt và bắn chết dân làng Đặng Đề ở Quảng Bình
Nguồn : Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV
Sau đó, Ủy ban điều tra đã có báo cáo dài 7 trang về kết quả điều tra như sau: Theo lời khai của sĩ quan và binh lính đồn Quảng Khê, số người bị chúng giết vào khoảng 20 người (?), nhưng Ủy ban này còn lấy lời khai của hương lý và người dân trong làng và đưa ra kết luận với số lượng cao hơn nhiều. Theo như bản tường trình của ông Nguyễn Tối, Lý trưởng làng Đặng Đề, cho biết: “Nguyên ngày 23/8/1951, vào lúc 12 giờ trưa, một toán binh thuộc đồn Quảng Khê, gồm 3 ông Pháp, một số lính Ma Rốc và lính thân binh Việt Nam đã đổ bộ lên 2 mặt, một mặt bằng xuồng máy, một mặt bằng đường bộ. Vào làng chúng tôi, gặp trong làng có hai nhà đang cúng đám chay (đám tang-TG), nhân dân tụ họp đông đúc, bộ đội (lính Pháp-TG) liền bắt họ ra xếp hàng và bắn chết một số người rất nhiều, trong đó chỉ còn lại một ông thầy cúng và một người chủ hiếu. Bắn xong người trong hai đám chay đó, bộ đội đến bắn một số người đang lợp nhà, những người này cũng bị gọi xuống xếp hàng rồi bắn. Xong mấy nơi này, bộ đội lại lùng khắp làng gặp ai bắn nấy, nhất là thanh niên. Tổng số người chết gần 200 người, và người bị thương trên 20 người. Theo chúng tôi biết, thì có ông Châu Binh Câu là tàn bạo nhất, một tay ông ta giết có đến bảy tám chục người”. Vụ việc còn tiếp diễn, khi đến ngày 26/8/1951, lính Pháp quay lại làng Đặng Đề giết chết 2 người dân và Lý trưởng tên là Phan Trác.[ii]
Về nguyên nhân dân làng Đặng Đề bị lùng bắn chết, là do 4 thân binh đồn Quảng Khê đi tuần tiễu qua làng ấy bị Việt Minh phục kích khiến 1 thân binh bị thương, và chỉ thế thôi! Báo cáo cũng khẳng định thêm “nếu không nhơn vì (nhân vì-TG) Việt Minh phục kích lúc tiến vào làng, nếu không vì tác chiến, ấy là có tánh cách hoàn toàn khủng bố!”[iii]. Ủy ban này cũng đưa ra con số người bị bắn chết kèm danh sách do Huyện trưởng huyện Bố Trạch lập với số lượng là 80 người cùng với “còn một số người chết mà thân nhơn (thân nhân -TG) đều vắng mặt sẽ kê khai sau”.[iv]
Để xoa dịu sự phẫn nộ của dân chúng sau vụ thảm sát, chính quyền bù nhìn Trung Việt đã cùng với quân Pháp bồi thường một số tiền, vải và gạo với tổng giá trị khoảng 10.000 đồng bạc, trong đó, mỗi gia đình có người bị bắn chết được phân phát là 300 đồng! Nhưng, sự việc còn đáng ngờ hơn khi “nhà chức trách quân sự Pháp bắt Ban Hội đồng và Lý trưởng làng Đặng Đề ký giấy chứng nhận rằng trong vụ khủng bố vừa rồi, chỉ có 38 người bị bắn chết mà thôi!”[v]
Công văn số 1528/CM.NH.V ngày 29 tháng 10 năm 1951 của Nha Giám đốc Trung Việt – Sở Cảnh sát và Công an Quốc gia về việc chỉ huy bộ đội Pháp ở Đồng Hới phát tiền và gạo cho các nạn nhân ở làng Đặng Đề
Nguồn : Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV
Thảm sát tại làng Đặng Đề thực sự là nỗi đau thương, mất mát không chỉ riêng với người dân tỉnh Quảng Bình. Chỉ trong vài ngày, từ một làng quê yên bình đã ngập tràn tang tóc khi mất đi chừng ấy người dân. Tuy nhiên, sau khi gây ra tội ác, chính quyền Pháp lại cố tình ém nhẹm, bưng bít thông tin, coi như là một sự cố của chiến cuộc. Đến nay, số người chết có thể chưa được chính xác vì sự sai khác giữa báo cáo của Tỉnh trưởng Quảng Bình, Lý trưởng làng Đặng Đề, sự khai nhận của lính Pháp và báo cáo thống kê của Ủy ban điều tra. Nhưng có thể khẳng định rằng, số người chết trong vụ thảm sát này là hơn 80 người. Trong thời gian tới, chúng tôi sẽ cố gắng tìm kiếm các thông tin liên quan trong các khối tài liệu lưu trữ và liên hệ với các cơ quan, địa phương để mong tìm ra con số chính xác, góp phần tưởng niệm những nạn nhân xấu số và nhắc nhớ tội ác của quân Pháp cùng chế độ tay sai./.
Chú thích:
[i] Công văn mật số 5796 VP/M ngày 30/8/1951 của Tỉnh trưởng tỉnh Quảng Bình gửi Thủ hiến Trung Việt
[ii] Bản tường trình ngày 09/9/1951 của ông Nguyễn Tối, Lý trưởng làng Đặng Đề, tổng Quảng Khê, huyện Bố Trạch, tỉnh Quảng Bình.
[iii] Bản báo cáo về kết quả cuộc điều tra vụ dân làng Đặng Đề bị bộ đội Đồn Quảng Khê bắn chết và bị thương ngày 23/8/1951.
[iv] Danh sách những người đã bị chết tại làng Đặng Đề do huyện trưởng huyện Bố Trạch lập ngày 09/9/1951
[v] Công văn tối mật số 1528/CM.NH.V ngày 29/10/1951 của Nha Giám đốc Cảnh sát và Công an Trung Việt gửi ông Thủ hiến Trung Việt về việc Trung tá Chỉ huy bộ đội Pháp ở Đồng Hới phát tiền và gạo cho các nạn nhân ở Đặng Đề (Bố Trạch)
Nguyễn Thị Thanh