Vào thế kỷ XIX, thuốc phiện trở thành quốc nạn, ảnh hưởng lớn tới sức khỏe, đời sống nhân dân và cả an ninh quốc gia. Trước thực trạng đó, các vua triều Nguyễn không chỉ ban hành nhiều chính sách mạnh tay để ngăn chặn việc buôn bán, tàng trữ và sử dụng thuốc phiện, mà còn chú trọng đến việc chữa trị cho người nghiện hút. Với quyết tâm xóa bỏ tận gốc tệ nạn, triều đình đã cho lưu lại những phương thuốc cai nghiện trong kho tàng y học cung đình. Đến nay, Mộc bản triều Nguyễn – Di sản tư liệu thế giới vẫn còn khắc ghi 5 bài thuốc quý dùng để chữa trị căn bệnh này.
Phụ tử chế tên một loại thuốc có tên khoa học là Radix Aconiti Lateralis Preparat. Phụ tử sau khi được bào chế gọi là phụ tử chế, thuộc nhóm thuốc giảm độc B.
Việc cai nghiện cho người hút thuốc phiện không đơn giản bởi: “Người nghiện thuốc phiện cũng có người muốn chữa mà không biết làm cách nào để chữa cho được”. Vì vậy mà các vua triều Nguyễn đã ra lệnh: “Nay hãy tạm đưa ra bài thuốc ấy cũng là cách ngấm ngầm tiêu trừ đi. Sức cho quan lại, quân dân trong ngoài, ai trước đã phạm cấm nghiện hút, đều theo đơn thuốc kê sau, mua thuốc về điều trị”. Mộc bản sách Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ tục biên, quyển 42, mặt khắc 37, 38, 39 ghi rõ 5 bài thuốc như sau:
Mộc bản sách Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ tục biên ghi chép các bài thuốc chữa nghiện thuốc phiện dưới triều Nguyễn (Nguồn: Trung tâm LTQGIV)
Bài thuốc 1: Thạch liên tử, quán chúng (đều 2 đồng cân); hoắc hương, phụ tử chế, đan bì (đều 1 đồng 5 phân), phòng kỷ (1 đồng cân), cộng thêm 5 đồng cân đường cát đen, dùng nước sắc thuốc 10 thang. Lại theo cân lạng ở trên, cắt thuốc ấy gấp 10 lần, tán ra rồi viên lại thành hoàn. Uống thuốc ấy bằng nước nóng. Uống thuốc xong sẽ đau bụng đi tả, thân thể mõi mệt, nhưng không ngại gì. Bởi vì phải trừ hết cái độc ở trong phủ tạng mới được bình phục như trước, chớ nên ngờ sợ không tin.
Bài thuốc 2: Thạch liên nhục, quán chúng (đều 3 đồng cân), đương quy, phụ tử, hoắc hương (đều 1 đồng 5 phân); hán phòng kỷ (1 đồng cân). Thêm 5 đồng cân đường cát đỏ tra nước vào nấu lên uống trước cơn nghiện hút, uống độ 4, 5 thang rồi thì đau bụng thổ tả. Lại uống đến 10 thang, tự nhiên không muốn hút thuốc phiện nữa. Nên sau khi uống 10 thang mà vẫn không chữa được, thì chiếu theo phân lạng bài thuốc này cân gấp 10 lần tán ra làm thành viên, lúc cơn nghiện đến thì uống nước nóng nuốt 3, 4 đồng cân thuốc viên ấy. Bài thuốc này thí nghiệm nhiều người đã chữa được thuốc phiện, không nên coi thường.
Bài thuốc 3: Nhục quế, phụ tử chế đều 5 đồng cân, tán thành bột, hòa vào 3 đồng cân thuốc phiện. Lại thêm Ninh khôn hoàn, Tô hợp đều 4 viên, trộn lẫn vào với nhau. Lại hòa bột các vị thuốc sau này: Bạch đậu khấu, mẫu đinh hương, thạch liên tử, phòng kỳ, hoắc hương, đan bì, quán chúng (đều 3 đồng cân). Tán nhỏ thêm 5 đồng cân đường đỏ, hòa nước nóng trộn lẫn đi, không nên ướt quá. Viên thành viên to bằng hạt ngô đống, lấy chu sa làm áo, phơi trong râm cho khô (kiêng kỵ phơi ra mặt trời). Ai hút mỗi lần 1 phân thuốc phiện thì ngậm nước nóng nuốt 1 viên; Ai hút thêm 1 đồng cân thì nuốt 10 viên; nghiện nhẹ thì giảm, nghiện nặng thì tăng thêm, mỗi ngày giảm đi 1 viên, dùng đến khi giảm hết mức thì thôi.
Bài thuốc 4: Bất luận nghiện hút nặng nhẹ, nghiện đã lâu hay mới nghiện, uống bài thuốc này đều có công hiệu lạ thường; thượng dương sâm, thượng nhục quế, thượng mộc hương, bạch đậu khấu, thúc sa nhân, pháp bán hạ (đều 1 đồng cân), bạch phục linh (1 đồng 5 phân), xuyên bối mẫu (2 đồng cân), chân trầm hương (2 đồng cân 5 phân), chân ngưu hoàng (7 phân).
Các vị thuốc này tán thành bột, hòa 2 đồng 5 phân thuốc phiện (nếu được sái thì càng tốt) và 2 đồng 5 phân Nam tinh chế mật lợn, đều tán thành bột viên, mỗi viên bằng hạt đậu xanh, dùng 1 đồng cân chu sa làm áo. Ai hút thuốc phiện mỗi lần 5, 6 phân, thì nuốt 15 viên, lại hút 3 phân hoặc 2 phân rưỡi. Nếu ai nghiện nặng cứ theo thứ tự dùng thuốc nhiều lên, dùng thuốc này đến 20 ngày, thì bỏ thuốc phiện. Chỉ dùng thuốc này (không hút thuốc phiện nữa), cứ 3 ngày lại giảm đi 1 viên, giảm hết thì bỏ được thuốc phiện, thực là thần hiệu.
Bài thuốc 5: Sau khi chữa thuốc phiện rồi, chỉ uống thuốc viên, nếu đêm không ngủ được thì uống bài thuốc này: thục địa (5 đồng cân), đảng sâm (3 đồng cân) trộn vào gạo rang cháy (giã nhỏ), đông cầu (sao khử thổ), táo nhân (sao đen) nghiền nhỏ, phục thần (đều 2 đồng cân), đương quy, thố ty bính (đều 1 đồng rưỡi), trần bì, bán hạ (đều 2 đồng), viễn chí (7 phân, tẩm muối sao), ngũ vị tử (4 pahan), chu sa (4 phân, chia làm 2 hòa vào nước thuốc uống). Dùng nước nấu thuốc này uống, cho đến bao giờ ngủ được thì thôi, hoặc uống nhiều cũng có ích không tổn hại.
Năm phương thuốc này đã chứng tỏ hiệu quả vượt trội khi được dùng để cai nghiện cho người dân. Điều này đã được ghi nhận chính thức trong mộc bản sách Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ tục biên, quyển 42, mặt khắc 30: “Qua thử nghiệm trên nhiều người, các bài thuốc này đều cho thấy công hiệu tốt”.
Có thể khẳng định, việc ban hành những bài thuốc quý để chữa trị cho người nghiện thuốc phiện là một chủ trương nhân đạo và quyết liệt của các vua triều Nguyễn. Không chỉ nhằm cứu người, chính sách này còn góp phần làm trong sạch xã hội, hướng tới một quốc gia phát triển bền vững và vững mạnh từ gốc.
Tài liệu tham khảo:
1. Quốc sử quán triều Nguyễn, Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ tục biên, Nxb Khoa học xã hội, năm 2004;
2. Hồ sơ H49/98Mộc bản triều Nguyễn – Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV.
Cao Quang